Bağımsızlık döneminden bu yana Azerbaycan ve Ukrayna dost ilişkilerini devam ettiriyorlar. İkinci Karabağ Savaşı döneminde Ukrayna Devlet Başkanı Vladimir Zelenskiy Azerbaycan Cumhuriyeti’nin toprak bütünlüğünü desteklediğini beyan etmiş, Kırım yarımadasının ilhakından bu yana Azerbaycan tarafı Ukrayna topraklarının toprak bütünlüğünü devlet düzeyinde tanımış ve bu adım halk tarafından desteklenmiştir.
Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin’in Azerbaycan’a resmi ziyareti Ukrayna’da yoğun tepkiyle karşılanmıştır. Son günlerde sosyal medyada tartışmalar nedeniyle Ukrayna ve Azerbaycan arasında “görünmez” bir gerginlik ortaya çıkmıştır. Ukraynalılar, SOCAR şirketinin Rus şirketi ‘‘Gazprom’’ ile ortaklığını genişletme anlaşmaları kapsamında Azerbaycan’ın devlet petrol şirketi SOCAR’ın benzin istasyonlarını boykot etmeye başladı. Azerbaycan-Rusya ilişkilerinin Ukrayna halkı tarafından bu kadar tepki ile karşılanması Azerbaycan kamuoyunda şaşkınlık ve kafa karışıklığına neden oldu. Peki, Azerbaycan ve Ukrayna ilişkileri tehdit altında mı?
Unutulan Destek: Azerbaycan’ın Ukrayna’ya Desteği ve Karşılığı
Daha önce Azerbaycan Dışişleri Bakanı Ceyhun Bayramov, Almanya’da düzenlenen Ukrayna Restorasyon Konferansı’nda yaptığı konuşmada, Azerbaycan’ın Ukrayna’ya insani destek sağlayan ilk ülkelerden biri olduğunu ve bugüne kadar ilaç, gıda, elektrik jeneratörü vb. yardımlar\ olmak üzere toplam 40 milyon ABD doları tutarında yardım yapıldığına dikkat çekmişti. Ayrıca Azerbaycan tarafından Ukrayna’daki çatışmadan zarar gören çocuklara yönelik tıbbi ve sosyal-psikolojik rehabilitasyon programının uygulandığı ve geçen yıl düzenlenen Restorasyon Konferansı’ndan bu yana bu programa toplam 154 çocuğun katıldığı bildirilmiş, Azerbaycan’ın Ukrayna’da altyapı restorasyonu yönünde projelere destek verdiği, bu kapsamda İrpen kentindeki imar çalışmalarının da tamamlandığına dikkat çekmişti. SOCAR’ın ‘‘insani yardım’’ araçlarına ücretsiz yakıt ikmali yapmaktan sıcak içecek tedariğine ve elektrik kesintileri sırasında aletleri yeniden şarj etme olanağına kadar uzanan hayırseverlik projelerinden de bahsetmek gerekir.
Siyasi anlamda iyi bir ilişkide olmalarına rağmen Bakü ve Kiev’in askeri ve siyasi birlik konusunda açıkça tanımlanmış bir anlaşması bulunmamaktadır. Yani, olayı bu açıdan değerlendirdiğimizde ne Kiev’in, ne de Bakü’nün birbirilerine herhangi bir yardım “borcu” bulunmamaktadır.
Ukrayna Dışişleri Bakanı Dmitriy Kuleba 2020 yılında BBC’e verdiği röportajda Ukrayna’nın Rusya gibi geçmişte hem Azerbaycan’a, hem de Ermenistan’a silah sattığını bildirmişti. Dmitry Kuleba bu bağlamda, ne Azerbaycan’ın, ne de Ermenistan’ın silah ambargosu altında olmadığını ve herhangi bir uluslararası normu ihlal etmeden silah satın alma hakkına sahip olduğunu ve Ukrayna’nın bu silahları satma hakkına sahip olduğunu belirtmişti.
Azerbaycan-Ermenistan Olaylarında Ukrayna’nın Tutumu
Azerbaycan’ın kendi egemen topraklarının Ermenistan tarafından işgali sırasında Ukrayna pratik anlamda Azerbaycan’a destekte bulunmamıştı. 1990’lı yıllarında silah ve mühimmat sıkıntısının olduğu bir dönemde Azerbaycan ordusu Ukrayna silahlarını kullanmıştır. Ancak Bakü bu silahları Kiev’den yardım olarak değil ücret karşılığında satın almıştı. Ancak Avrupa Konseyi Parlamenterler Meclisi’ndeki Ukraynalı milletvekilleri, örneğin 2017’de olduğu gibi, sıklıkla Azerbaycan karşıtı kararlara oy verdi. Bu olaydan sonra Ukrayna-Azerbaycan parlamentolar arası dostluk grubunun Başkanı Maksim Kuryaçiy Azerbaycan aleyhine oy kullanan Verkhovna Rada temsilcilerinin bu adımı iç politikaya dayanarak attığını, Azerbaycan karşıtı karara oy veren Ukraynalı milletvekillerinin tutumunun Ukrayna devletinin resmi tutumunu yansıtmadığını belirtmişti.
Ukrayna medyasının temsilcileri, Ermenistan’ın işgal ettiği Karabağ’ı birçok kez izinsiz bir şekilde ziyaret etti. Mesela, tüm Ukrayna’nın “Segodnya” gazetesinin editörü İrina Kovalçuk, Azerbaycan Dışişleri Bakanlığı’nın “kara listesinin” yayınlanmasının ardından o dönemde Ermeniler tarafından işgal edilen Karabağ’ı bir kez daha ziyaret etmeye hazır olduğunu belirtmişti. Bunun yanı sıra, “Komsomolskaya Pravda” gazetesinin muhabiri Anna Mamonova, “Profil” dergisinin muhabiri Varvara Jlutenko, Ukrayna Devlet Televizyonu gazetecisi Nadejda Bazeva, “Zerkalo Nedeli” gazetesinin muhabiri Vladimir Kravçenko, “ICTV” çalışanı Oleg Kulik de 7-8 Eylül 2010 tarihinde işgal edilen Karabağ topraklarını ziyaret etti.
Ermenistan ordusu Terter, Berde, Gence’ye roketli terör saldırıları düzenlediği zaman, Kiev yetkilileri devlet düzeyinde terör saldırılarını kınayan tek bir açıklama yapmadı. Son olarak ise, 30 yıl boyunca devam eden Karabağ sorunu döneminde Ukrayna işgalci Ermenistan ile ilişkilerini koparmamış, aksine zaman-zaman sıcak ilişkilerde bulunmuştur. Azerbaycan’ın 30 yıllık toprak işgali sırasında Ukrayna’dan herhangi bir destek görmediği gibi, bu konuda kimseyi suçlamayı da düşünmedi. Tüm bu gelişmelere örnek olarak, Azerbaycan topraklarının işgali ve Hocalı soykırımı organizatörlerinden biri olan Ermenistan Cumhurbaşkanı Serj Sarkisyan’ın 2011 yılında Ukrayna’ya yaptığı resmi ziyareti gösterilebilir.
Bu ziyaret sırasında iki ülke başkanları aktif olarak “Ermenistan ile Ukrayna arasında hem ekonomi, hem de siyaset alanında yeni ufuklar ve işbirliğinin sınırları” konusunu tartışmış, Serj Sarkisyan, dönemin Ukrayna Cumhurbaşkanı Viktor Yanukoviç’e sözde ‘‘Dağlık Karabağ’ın kendi kaderini tayin hakkı’’ndan bahsetmiş ve ‘‘sorunun başka bir çözümü olmadığını’’ savunmuştu. Bu zamana kadar Azerbaycan Ukrayna’dan hiç bir negatif söylemde bulunmadı ve herhangi bir hak talep etmedi.
Eylül 2023 tarihinde Karabağ’da Azerbaycan tarafından başlatılan anti terör operasyon esnasında Ukrayna’nın bir sıra sanatçıları (devlet sanatçıları dahil) Ermenistan’a (sözde Dağlık Karabağ yönetimine) açık bir destekte bulunmuş, destekte bulunan sanatçıların Bakü’de düzenlenecek konserleri Azerbaycan tarafından iptal edilmişti.
Kiev’de Tovuz saldırılarının ardından ve o dönemde işgal altında olan Şuşa’da ‘‘askeri eğitim’’ içeren bir gösteri ile “sahneye çıkan” Anna Hakobyan için kırmızı halılar serilirken Azerbaycan’dan Ukrayna’ya hiç bir tepki gelmedi. Ukrayna’nın Fransa ve hatta Ermenistan ile ilişkilerini Azerbaycan için riske atmayacağı açıktır. Üstelik Azerbaycan, 30 yıllık savaş ve topraklarının işgali boyunca, Kiev’in aldığı ve almakta olduğu desteğin yüzde birini bile görmedi.
2020 tarihinde 44 günlük savaş sırasında Azerbaycan, AB’den, ABD’den veya Rusya’dan ücretsiz mühimmat almadı. Bağımsız olarak kendi ordusunu kurdu ve topraklarını kurtardı. Ukrayna, Rusya ile devam eden savaşta, silahları bedava almakla kalmıyor, aynı zamanda en yakın ortaklarıyla da arasını bozuyor. Kiev’in daha önce Polonya ile yaşanan çatışmaları buna örnek olabilir. Ayrıca dönemin İngiltere Savunma Bakanı Ben Wallace’ın, Ukrayna’nın sürekli yeni tür silahların piyasaya sürülmesi yönünde talepte bulunmak yerine, sağladığı askeri destek nedeniyle ortaklarına daha fazla şükran duyması gerektiği yönündeki sözlerinin de hatırlatılması gerekiyor.
SOCAR ve GAZPROM Ukrayna için bir tehdit mi?
Rus şirketi Gazprom’un Başkanı Aleksey Miller kısa süre önce Azerbaycan devlet şirketi Socar ile işbirliğini genişletme anlaşmalarını duyurdu. Uzmanlara göre bu durum Ukrayna ile ilişkileri, özellikle de Azerbaycan doğalgazının transit geçiş planlarını etkilemeyeceğini düşünüyor.
30 Aralık 2019 tarihinde Naftogaz ile Gazprom arasında 5 yıllık anlaşma imzalandı. Anlaşma, 2020’de 65 milyar metreküpten ve gelecek dört yıl içinde yıllık 40 milyar metreküpten az olmayacak şekilde sabit minimum hacimde doğalgaz pompalama içeren bir ‘‘pump or pay’’ planına dayanıyordu. Beş yıllık doğalgaz transit sözleşmesi kapsamında Ukrayna (5 yıl boyunca toplam 225 milyar metreküp temel pompalama hacmine sahip) en az 7,2 milyar dolar alması planlanıyordu. 2020 yılında Ukrayna üzerinden AB’ye 55,8 milyar m³ Rus gazı taşınarak son yedi yılın en düşük rakamı gerçekleşti. 2022’de özel bir askeri operasyonun başlamasının ardından Rusya, yaptırımlara yanıt olarak gaz için ‘‘Ruble ile yeni bir ödeme sistemi’’ başlattı, bazı tüketiciler alternatif kaynaklara yöneldi ve Ukrayna, doğalgaz rezerv noktalarından birini engelledi. Bu nedenle Rus doğalgaz arzının günlük hacimleri büyük ölçüde değişti. Enerji ve Finans Enstitüsü (IEF) araştırma direktörü Aleksey Belogoriev’in tahminlerine göre, 2022 yılında Ukrayna doğalgaz taşıma sistemi Rusya’dan yaklaşık 19 milyar, 2023’te doğalgaz – yaklaşık 14 milyar metreküp aldı.
Ukrayna, Rusya ile olan savaşa rağmen Rus doğalgazının kendi topraklarından transit akışını durdurmadı ve bunun karşılığında para almaya devam ediyor. Üstelik doğalgaz taşımacılığı bugün, yani ‘‘Kursk’’ bölgesindeki Sudzha gaz dağıtım istasyonunun Ukrayna kontrolüne geçmesinden sonra da devam ediyor. Bu uygulama hiçbir savaşta yaşanmamıştır.
Uzmanlara göre, bu anlaşmaların Kremlin’e doğalgaz satma ve Ukrayna’daki savaşı finanse etme konusunda ek bir fırsat vermesi dışında Ukrayna’yı etkilemesi pek olası değil. Ancak, Rus doğalgazının Ukrayna üzerinden transit geçişine ilişkin sözleşmenin 1 Ocak 2025’ten itibaren sona ermesi ve Ukrayna doğalgaz boru hatlarının Azerbaycan kaynaklarıyla değiştirilmesi olasılığı karşısında bazı sorular ortaya çıkıyor.
Danışmanlık şirketi analisti ExPro Mikhail Svishcho’nun sözlerine göre, Azerbaycan doğalgazı kisvesi altında Ukrayna üzerinden AB’ye akabilen Rus doğalgazıdır. Veya Azerbaycan, Rus doğalgazını satın alıp kendi ihtiyaçları için kullanabilecek, bu da kendi doğalgazının AB’ye arzını artıracaktır.
Sonuç
Ukrayna kendi çıkarlarını düşündüğü gibi, Azerbaycan’ın da kendi çıkarlarını düşünmesi oldukça mantıklı ve haklı bir sebeptir. Bulunduğu zor jeopolitik konumu göz önünde bulundurarak, Azerbaycan’ın hem Rusya, hem de Ukrayna ile dengeli politika yürütmesi Azerbaycan dış politikasının bir yansımadır. Bu noktada Ukraynalıların Azerbaycan’ı Rusya iş birliği yapmakla suçlaması Batı yanlısı politikaların bir ürünüdür. Ancak, kamuoyunda çıkan tartışmalara rağmen Ukrayna devlet yetkililerinin hiçbir açıklama yapmaması gerek Azerbaycan halkının, gerek de uzmanların akıllarında soru doğuruyor: “Azerbaycan için siyasi ilişkilerini bozmayan Ukrayna, Azerbaycan ile Rusya yakınlaşmasından rahatsız mı oluyor?”
Kaynakça
https://caliber.az/post/253654/
https://caliber.az/post/261517/
https://nv.ua/opinion/tranzit-gaza-cherez-ukrainu-ekspert-o-dogovore-gazproma-i-socar-50444740.html
